Mitoloxía galega: criaturas, seres e personaxes máis coñecidos

Santa Compaña

A Santa Compaña é unha das lendas máis coñecidas e arraigadas na mitoloxía en Galicia. Todos os galegos a coñecen e respectan, pero non é exclusivo das nosas terras, pois é coñecida por todo o noroeste peninsular: en Asturias, nas provincias de Zamora, León, Salamanca e Estremadura, e por todo o norte de Portugal.

A Santa Compaña é unha procesión de ánimas do Purgatorio, de espíritos de defuntos que percorren as escuras encrucilladas das aldeas galegas.

Cóntase que sempre saen en procesión á media noite, cando os defuntos se erguen e saen en procesión acompañados dun ser vivo que vai diante cunha cruz e cun caldeiro de auga bendita nas súas mans, e non pode, baixo ningún pretexto, virar a súa cabeza a mirar quen o segue

As ánimas que van detrás levan unha vela que non se ve, pero percíbese claramente o cheiro da cera ardendo. A comitiva tampouco se ve con claridade, pero percíbese con sentidos distintos á vista.

O vivo que abre a procesión só pode liberarse de tal tarefa atopando outra persoa e dándolle a cruz e o caldeiro, é dicir, pasando a súa tarefa a outra persoa.

Lobisome

O Lobisome é, na mitoloxía e lenda de Galicia, un ser humano que ten a capacidade de transformarse en lobo, total ou parcialmente. Ten algunhas semellanzas co clásico home lobo, aínda que con moitas diferenzas e ningún dos seus puntos débiles.

As lendas indican que se un matrimonio ten sete ou nove fillos varóns sen que naza ningunha muller, o último varón é afectado por unha fada. Isto pode convertilo nun saudador, nun peeiro ou nun lobisome. Este é o máis común, pero converterse en Lobisome tamén pode deberse a outras causas, por exemplo:

• Por unha maldición dos pais ou doutra persoa.
• Polo feitizo doutra fada.
• Por un meigallo.

A mitoloxía galega di que o Lobisome pode transformarse en lobo total ou só parcialmente. De calquera xeito, a criatura na que se transforma supera aos lobos reais en forza, intelixencia e crueldade. É aínda máis rápido ca eles e, moitas veces, ten a capacidade de dirixilos.

Mentres camiñe coma un lobo, non haberá forma de ferilo ou matalo. É invulnerable e aproveita isto para atacar, matar e devorar a calquera que se atope ao seu paso, sen piedade.

Sacaúntos

O Sacaúntos, dentro da mitoloxía galega, é un ser moi empregado polos pais para asustar aos seus fillos máis pequenos para conseguir que se porten ben.

Pódese confundir co home do saco, pero ten as súas peculiaridades e diferenzas, que se adiviñan polo seu nome.

O Sacaúntos caracterízase por ser un home maior que leva un saco ao ombreiro no que mete os nenos malos coa intención de collelos e quitarlles o unto (graxa da barriga).

O terrible aspecto dos Sacaúntos é o que máis asusta aos máis pequenos, pero este ser tamén se dedica a quitarlle a graxa aos pequenos ata deixalos nos ósos. Unha vez que ten o unto, vai ao bosque, onde o come para facerse forte e vigoroso coma os nenos.

Ás veces ao Sacaúntos tamén se lle chama Papón, aludindo a que pode papar (no sentido de comer) a alguén.

Apalpador

O Apalpador, Apalpabarrigas ou Pandigueiro é unha figura mitolóxica da tradición do Nadal moi arraigada nalgunhas comarcas de Galicia, sobre todo nas zonas de Sarria, Quiroga, Lemos, Terra de Trives, O Courel, O Cebreiro e Os Ancares.

A súa presenza está moi ligada á celebración do Nadal e, segundo conta a lenda, o Apalpador aparece durante a última noite do ano para visitar aos máis pequenos, é dicir, o 31 de decembro.

A tradición di que o Apalpador ten o costume de tocar a barriga dos nenos para comprobar se comeron abondo nos últimos doce meses, é dicir, que non deixaran comida no prato.

Despois desta particular "revisión", se os nenos foron ben alimentados, déixalles a modo deagasallo unha bolsa chea de castañas ou un xoguete de madeira.

En moitos dos lugares onde aínda está vixente esta tradición do Apalpador aínda se lembran algunhas cancións para que o entendan os nenos. Unha delas é este.

Vaite logo meu ratiño

marcha agora pra cociña.

Que vai vir o ladrón

a roubarche a comida.

Xa chegou o día grande,

día do noso Señor.

Xa chegou o día grande,

E virá o ladrón

Mañá é día de cachela,

que haberá gran nevarada

e ha vir o ladron

cunha mega de cousas robadas.

Por aquela cemba,

xa ven relumbrando

o señor Apalpador cun grande nardo

para darvos o aguinaldo.

Meiga

As Meigas son, xunto coa Santa Compaña, un dos personaxes máis populares dentro da rica mitoloxía galega.

Estas enigmáticas mulleres son coñecidas polo seu profundo coñecemento da maxia e das artes escuras, o que lles confire habilidades únicas e sobrenaturais.

Entre as súas cualidades, as Meigas destacan pola súa capacidade para lanzar feitizos, botar o mal de ollo e a arte da adiviñación, outorgándolles unha percepción máis aló do común e a capacidade de causar efectos tanto benéficos como malévolos.

Tamén poden influír no destino dos seus veciños a través de feitizos e rituais, o que as converte en figuras moi respectadas e temidas a partes iguais.

A diferenza das meigas comúns, coñecidas en Galicia como Bruxas, as Meigas non sempre actúan con malas intencións nin buscan pactar con seres escuros. Adoitan ser máis recoñecidas polo seu papel como curandeiras, que utilizan os seus coñecementos para curar e aliviar aos que buscan a súa axuda.

Coca

A Coca é unha criatura da mitoloxía galega que vive tanto no mar como nos ríos e que se describe como un ser monstruoso con corpo e cola de serpe, ás de morcego e fortes garras. O seu rostro deslumbra con ollos ardentes e unha boca enorme chea de dentes afiados.

Segundo a lenda, a Coca vivía na ría de Vigo e aterrorizaba aos habitantes de Redondela, saíndo do mar para atrapar e devorar aos nenos e nenas do lugar.

Fartos de sufrir estes ataques, a vecindade decidiu enfrontarse á Coca e seleccionaron aos vinte e catro homes máis valentes para facelo. No enfrontamento, os homes lograron derrotar a Coca coas súas espadas e celebraron a vitoria cun baile festivo arredor do corpo do monstro.

Ese baile aínda se celebra hoxe, asimilando a mitoloxía da Coca á cultura galega. Celébrase todos os anos en Ponteareas. Se queres saber máis sobre ela fai clic aquí.

Breogán

Breogán foi, segundo a mitoloxía celta, un mítico rei galego, fillo de Brath, e símbolo da fundación de Brigantia, o antigo nome da Coruña.

Breogán é lembrado por ser o valente líder que sentou os cimentos da Coruña, e atribúeselle a construción dunha impresionante torre fronte ás súas costas.

O rei Breogán é un personaxe que aparece nas tradicións lendarias irlandesas e que se incorporou á tradición popular galega a través do movemento romántico que impulsou o galeguismo no século XIX.

Segundo a mitoloxía, o rei Breogán de Galicia construíu na cidade de Brigantia unha torre de tal altura que o seu fillo Ith podía ver dende o seu cumio unha lonxana costa verde. A visión daquela terra afastada animou a Ith a emprender unha expedición cara ao norte, chegando á illa de Irlanda, onde acabaría sendo asasinado polos veciños. En vinganza, os oito fillos de Mil (neto de Breogán e sobriño de Ith) navegaron dende Brigantia cara a Irlanda, e conquistáronos, unindo para sempre a cultura e a historia dos dous pobos.

Gatipedro

O Gatipedro é unha figura mitolóxica de Galicia que asusta pola noite aos máis pequenos e fai que mollen a cama.

Ten forma de gato branco cun corno vermello na cabeza. Adoita axexar as casas pola noite, entrando nos cuartos dos pequenos mentres dormen e despois comeza a botar auga polo seu corno.

O neno ou nena durmido, sentindo a auga pingando do seu corno, soña que ouriña e acaba facéndoo de verdade na súa propia cama.

Segundo a tradición, para espantar ao Gatipedro hai que botar area salgada diante da porta do cuarto e xunto ás fiestras. O Gatipedro anda apoiándose, ademais de nas súas catro patas, na lingua, polo que, ao saborear o sal, dá a volta e deixa durmir tranquilos os máis pequenos.

Esta criatura máxica foi levada á literatura polo escritor galego Álvaro Cunqueiro, e na coñecida Praza do Humor da Coruña, veciños e visitantes poden coñecer máis sobre esta peculiar lenda.

Can do Urco

O Can do Urco é un animal típico da mitoloxía galega e asturiana e ten, segundo a lenda, a forma dun enorme can negro, con grandes cornos e orellas, e que sae do mar arrastrando cadeas.

Ver un Can do Urco é un mal presaxio, moitas veces o anuncio dunha morte próxima. Ten unha gran semellanza cos espíritos da auga ou demos británicos como o Kelpie que, segundo as historias, atraía aos mariñeiros desprevenidos e despois afogábaos.

Segundo a mitoloxía popular, o Can do Urco vivía á beira do río Lérez, na cidade de Pontevedra, procedentes dun lugar escuro coñecido como Borrón, lugar do “Outro Mundo” que estaba baixo o mar.

En Pontevedra, a lenda do Can do Urco incluíuse entre as celebracións do Entroido. Segundo Antón Fraguas, a partir de 1876 comezouse a homenaxear este monstro, en forma de can enorme e feroz capaz de “tragar vinte sacos de moedas nun só bocado coa mesma facilidade con que un burro traga dous grans de cebada”.

Mouro e Moura

Nas terras de Galicia, Asturias e do Norte de Portugal, hai moitos milenios dicíase que vivían seres misteriosos coñecidos como Mouros e Mouras.

A súa orixe pode vir das crenzas e mitos celtas da época prerromana, época na que a vida e as crenzas aínda eran un gran misterio.

Os Mouros eran espíritos enigmáticos, famosos pola súa gran destreza na ourivería e na artesanía do ouro, da prata e das pedras preciosas. Moitas veces describíanse como seres morenos, pagáns e sen bautizar, coma se fosen persoas alleas á terra galega. Pola súa banda, as Mouras tiñan fama de feiticeiras e eran rubias e de tez branca. É dicir, rechamantes pola súa fisionomía, moi diferentes á dos veciños.

Os Mouros e as Mouras son iguais que os humanos excepto que viven baixo terra, son ricos, teñen poderes máxicos ou viven baixo algún encantamento.

Adoitan aparecérselle a persoas que están soas e propóñenlles diferentes probas de valor, ou realizan negocios ou intercambios con humanos polos que se lles paga con ouro, agás que lles conten a outros a orixe da súa riqueza (o negocio co Mouro) polo que o ouro se convertiría en pedras ou carbón.

Descoñécese a súa orixe, e as lendas asócianas con procedencias diferentes, como francesas, viquingas ou celtas.

Nubeiro

Os Nubeiros son personaxes presentes na mitoloxía galega, pero tamén na mitoloxía asturiana, cantábrica e do norte de León, aos que se lles atribúe a capacidade de controlar o tempo, sobre todo as nubes e as precipitacións.

Este ser mitolóxico é descrito como un xigante impoñente, vestido con peles, e o seu trazo máis distintivo é a súa vestimenta escura, que evoca a cor das nubes de tormenta.

O Nubeiro, un ser aéreo e etéreo, camiña entre as nubes cargado de tronos, e o seu paso provoca a solta da auga e da sarabia que acumulan as nubes.

Hai unha canción popular galega que serve para afastalos, e cántase ao tocar as campás da igrexa. Di así:

Tanguen vos cregos a campá,

Para escorrentar ó Nubeiro,

Ben eles súan… para encher,

Pra todo ou ano, ou granceiro.

Biosbardo

O Biosbardo é un animal imaxinario típico de Galicia co que se fan bromas a nenos ou a persoas inxenuas, suxeríndolles que vaian de caza. É o equivalente ao gamusino doutras rexións.

Normalmente adoita falarse del do seguinte xeito: un grupo de persoas convence a outro para que os axude a cazar Biosbardos. A suposta caza é sempre de noite, e indícaselles que deben ir a un camiño estreito e afastado, onde non se escoita ningún ruído, e armados cunha bolsa grande de boca ancha.

O certo é que non existen estes supostos animais que, segundo a zona de Galicia, se chaman tamén Cozorellos, Gazafellos, Cotofellos ou Cotovelos.

O seguinte encantamento fai que os Biosbardos entren na bolsa:

Eu son Leonardo,

Ti é Biosbardo,

Biosbardo, vinte pró saco,

Ca eu che agardo, e son Leonardo.

Trasgo

O Trasgo é un trasno da mitoloxía clásica do norte de España. Un proceso de sinónimos para designar un fenómeno cunha orixe común, quizais indoeuropea, pero con clara influencia celta, chámase Trasgo, Trasno ou Tardo.

A súa fisionomía habitual é a dunha persoa, como un elfo familiar, pequeno ou totalmente invisible, que vive no fogar. En xeral, represéntase cunha tez morena, que viste blusa e gorro vermello de pico e que adoita estar coxo e ter rabo (e ás veces cornos) e sempre ten un carácter inquieto, travieso e xoguetón.

Asóciase á confusión e tamén á desaparición de obxectos necesarios. Como todo trasno (como o Leprechaun irlandés) gústalle facer bromas. Son burlóns e ás veces malévolos, sempre enganando aos humanos.